Veelgestelde vragen over (anti)racisme (2025)

Wat is racisme? Wat is omgekeerd racisme? En wat is antiracisme? We lichten hieronder een aantal veelgestelde vragen en inzichten rond racisme toe. Hiervoor lieten we ons inspireren door een aantal goede Nederlandstalige boeken over het thema van auteurs Naima Charkaoui, Chanel Matil Lodik en Judi Mesman.

Wat is racisme?

Racisme is een brede, overkoepelende term met verschillende dimensies (bv. institutioneel, interpersoonlijk, geïnternaliseerd racisme) en diverse uitingsvormen (bv. vooroordelen, stereotypes, microkwetsingen, geweld), soms verwijzend naar een specifiek kenmerk (bv. antisemitisme, anti-Zwart racisme, azianisme).

Er is niet een welomlijnde definitie die alles omvat (Charkaoui, 2019). In haar boek ‘Opgroeien in kleur’ (2021) stelt de Nederlandse professor Judi Mesman dat er grofweg een onderscheid gemaakt kan worden tussen drie typen definities:

• Een ideologische definitie verwijst naar de overtuiging dat mensen met een bepaald ‘ras’ superieur zijn aan anderen. Zoals Mesman (2021) zetten wij het woord ‘ras’ bewust tussen aanhalingstekens. In het Engels is de term ‘race’ gebruikelijk om groepen met een bepaald uiterlijk en een specifieke regionale herkomst aan te duiden. In het Nederlands heeft dit woord echter een negatievere, historische connotatie die geassocieerd is met achterhaalde ideologieën over de superioriteit van bepaalde bevolkingsgroepen, waarvan we ons willen distantiëren.
• Een juridische definitie richt zich op wat de wet als strafbaar beschouwt. De Antiracismewet (30 juli 1981) verbiedt discriminatie (= ongelijke behandeling) en haatspraak (= uitspraken en communicatie) op grond van vijf beschermde kenmerken: ‘ras’, huidskleur, nationaliteit, afkomst (bv. joodse afkomst) en nationale of etnische afstamming (bv. Roma). In het Strafwetboek werden daarnaast bepalingen opgenomen over haatmisdrijven (= misdrijf met een haatmotief).
• Een institutionele definitie is wat abstracter. Het beschrijft racisme als een diepgeworteld, systematisch probleem dat verankerd is in de dagelijkse praktijk en structuur van een samenleving. De definitie gaat uit van een lange geschiedenis van racisme die geleidelijk in de samenleving gekropen is en de daarbij horende organisaties en instituties. Het is niet altijd direct zichtbaar, maar uit zich in de structurele benadeling of uitsluiting van bepaalde groepen.

Als we deze definities samennemen, kunnen we concluderen dat racisme gaat om een onderscheid tussen mensen op basis van (veronderstelde) raciale kenmerken én dat er sprake is van een ongelijke machtsverhouding die verankerd is in de maatschappij.

Met andere woorden: racisme is maatschappelijke macht in combinatie met raciale vooroordelen (Lodik, 2021).

Bestaat ‘omgekeerd racisme’ of racisme tegen witte mensen?

Hierover wordt veel gediscussieerd, maar het antwoord is ‘neen’.

Zoals voormalig kinderrechtencommissaris Naima Charkaoui schrijft in haar boek ‘Racisme: Over wonden en veerkracht’ (2019) moet er mede sprake zijn van een ongelijke machtsverhouding om te kunnen spreken van racisme in zijn volle betekenis.  

Mensen van kleur kunnen uiteraard raciale vooroordelen hebben over witte mensen. Ze missen echter maatschappelijke macht om veel invloed te hebben: ze vormen een minderheidsgroep waardoor hun vooroordelen minder luid klinken, ze zitten minder vaak in de positie om witte mensen kansen te ontzeggen en de vooroordelen tegenover witte mensen zijn niet verankerd in de politieke, sociale, economische en juridische structuren van een maatschappij.

Witte mensen worden in het buitenland soms anders behandeld op basis van hun status als ‘buitenlander’. Is dit geen omgekeerd racisme? 

Wanneer witte mensen in het buitenland anders behandeld worden op basis van raciale vooroordelen, dan kan dit vervelend en kwetsend zijn en inderdaad leiden tot ongelijkheid. Charkaoui (2019) stelt ook duidelijk dat pesterijen tegen witte mensen op persoonlijk niveau niet minder erg zijn dan racisme. Het is echter geen 'omgekeerd racisme'.

Het verschil zit in het feit dat racisme in westerse samenlevingen niet alleen gebaseerd is op raciale vooroordelen, maar ook op een geschiedenis van macht die witte mensen structureel bevoordeelt (denk aan toegang tot woning, werk, onderwijs). In andere landen, hoewel er vooroordelen tegen witte mensen kunnen bestaan, zijn de machtsstructuren van dat land niet gebouwd op een historisch systeem dat witte mensen onderdrukt.

Dit gezegd zijnde, is racisme niet alleen een westers fenomeen. Ook in andere delen van de wereld bestaan historische en actuele machtsverhoudingen tussen bevolkingsgroepen waarbij bepaalde etnische of raciale groepen structureel worden bevoordeeld of benadeeld op basis van een hiërarchie.

Kan je op een eenvoudige manier uitleggen hoe machtsverhoudingen een rol spelen bij racisme?

Professor Mesman (2021) gebruikt hiervoor een simpele analogie die ook jonge kinderen begrijpen.

Stel je voor dat je moet kiezen: wat is erger, een arme persoon die steelt van een rijke of een rijke die steelt van een arme? Of is het even erg?

We kunnen stellen dat stelen nooit oké is (net als raciale vooroordelen), maar we kunnen ook stellen dat de arme persoon veel meer last ondervindt dan de rijke persoon als die bestolen worden. Bovendien kan de arme persoon veel minder doen om wat gestolen is weer terug te verdienen, omdat die maar weinig verdient.

De boodschap is hier niet dat witte mensen rijk zijn en mensen van kleur arm, schrijft Mesman, maar dat wanneer er een machtsverschil is, hetzelfde gedrag een heel andere betekenis en effect krijgt.

Wat is antiracisme?

Antiracisme betekent dat je racisme, zowel op individueel als institutioneel niveau, (h)erkent en er actief tegen ingaat (Mesman, 2021). Het vraagt om handelen op het moment dat je racisme tegenkomt (Lodik, 2021).

Is antiracistisch zijn hetzelfde als niet-racistisch zijn?

Nee, het is niet genoeg om ‘niet racistisch’ te zijn als je racisme tégen wil gaan. Zoals Desmond Tutu zei: "If you are neutral in situations of injustice, you have chosen the side of the oppressor."

Een passieve houding houdt institutioneel racisme in stand en draagt zo onrechtstreeks bij aan het probleem. Antiracisme vraagt om actie: het bewust bestrijden van racisme in je omgeving (Kendi, 2019).

Hebben mijn acties wel zin als racisme zich op maatschappelijk niveau bevindt?

Ja, zeker! Subtiele of ogenschijnlijk onschuldige vormen van racisme maken het bestaan van de meeste extreme vormen van racisme mogelijk (Lodik, 2021). Daarom is het belangrijk om ook op individueel niveau in te grijpen. Kleine acties kunnen bijdragen aan grote veranderingen.

Bronnen:

• Charkaoui, N. (2019). Racisme: Over wonden en veerkracht.
• Lodik, C. M. (2021). Het antiracismehandboek.
• Mesman, J. (2021). Opgroeien in kleur: Opvoeden zonder vooroordelen.

Tekst: Kristien Wouters

Publicatiedatum: februari 2025