Wanpraktijken bij adoptie: het herstelbeleid door de lens van “transitionele rechtvaardigheid”

Vanuit de hardnekkige overtuiging dat adoptie kinderen uit een schadelijke omgeving redt, zag België het plaatsvinden van wanpraktijken bij adoptie decennialang door de vingers. In 2019 brachten getuigenissen van Ethiopisch geadopteerden echt de bal aan het rollen. Welke stappen zijn er anno mei 2025 gezet in het herstelbeleid rond illegale adoptie in Vlaanderen? Welke nog niet? In dit artikel nemen we de huidige stand van zaken onder de loep. We toetsen deze af tegenover principes van de “overgangsjustitie” zoals aangenomen door de Verenigde Naties.

Wanpraktijken bij adoptie omvatten onder andere de ontvoering en verkoop van kinderen, het vervalsen van adoptiedocumenten en het onder druk zetten van geboorteouders. Deze praktijken vormen schendingen van fundamentele mensen- en kinderrechten, waaronder het recht op identiteit, het recht op afstammingskennis, en het recht op opgroeien in de eigen gemeenschap (art. 7 & 8 EVRM, art. 8 IVRK). Maar terwijl vaststaat dat slachtoffers van mensenrechtenschendingen recht hebben op herstel, bieden internationale verdragen, zoals het Haags adoptieverdrag (1993), weinig concrete instrumenten.

Het kader van “overgangsjustitie” (“transitional justice”) biedt wat dit betreft een leidraad. Deze benadering focust op de nasleep van conflicten en grootschalige mensenrechtenschendingen. Het wordt, onder andere door de Verenigde Naties, als een toolbox van maatregelen beschouwd om historische misstanden aan te pakken.

Deze maatregelen worden meestal onderverdeeld in instrumenten van vergeldende en herstellende rechtvaardigheid. Waar de eerste overtreders juridisch verantwoordelijk stellen, komen de laatste tegemoet aan de huidige belangen en noden van slachtoffers. In wat volgt toetsen we het huidige herstelbeleid af tegenover deze richtlijnen.

Vergeldende rechtvaardigheid

Vergeldende rechtvaardigheid heeft betrekking tot de strafrechtelijke of administratieve bestraffing van wetsovertreders.

Het juridisch verantwoordelijk stellen van wanpraktijken bij illegale adoptie botst op heel wat obstakels:

• Wanpraktijken zijn het resultaat van een complexe (transnationale) keten van betrokken actoren. Uitvissen wie waarvoor aansprakelijk gesteld moet worden is alles behalve eenvoudig (Loibl, 2021).
• Veel illegale adopties worden pas jaren na de plaatsing ontdekt, doordat de kinderen door het adoptiesysteem werden witgewassen en bijgevolg moeilijk te traceren zijn (Loibl, 2019; Smolin, 2006).
• Na 20 of 30 jaar is het niet alleen uiterst moeilijk vast te stellen wat er precies is gebeurd; ook de verjaringstermijnen zijn vaak al verstreken, wat de mogelijkheid om te onderzoeken en vervolgen uitsluit.
• Bovendien zijn vele van de aansprakelijke instanties niet langer werkzaam en zijn de meeste betrokken individuen intussen overleden.

Het schenden van fundamentele mensenrechten zou nochtans nooit zonder strafrechtelijke gevolgen mogen kunnen blijven. De laatste jaren zijn er op juridisch vlak enkele wegen geopend, zoals:

• Op 29 september 2022 publiceerden de Verenigde Naties een gezamenlijke verklaring inzake illegale interlandelijke adoptie. Daarin wordt gesteld dat dergelijke adopties in bepaalde omstandigheden als misdaden tegen de mensheid kunnen worden beschouwd. Dit opent deuren om bepaalde praktijken die wettelijk waren op het moment van de feiten, nu strafbaar te stellen. Ook biedt het mogelijkheden om verjaringstermijnen te overbruggen; misdaden tegen de mensheid kennen immers geen verjaringstermijn.
• In het nieuwe Belgische Strafwetboek dat in werking treedt op 8 april 2026 werd opgenomen dat slachtoffers van illegale adoptie erkend worden als slachtoffers van mensenhandel (art. 258).
• Op 27 mei 2024 nam de Europese Raad een richtlijn aan waardoor illegale adoptie onder de EU-wetgeving ter bestrijding van mensenhandel valt.

Diepgaand onderzoek naar de mogelijkheden binnen het strafrecht is essentieel. Zo stelt ook een recent goedgekeurde resolutie, die specifiek oproept tot het onderzoeken van manieren om verjaringstermijnen te verlengen of op te heffen om het herstelrecht van slachtoffers te kunnen garanderen.

Enkele rechtszaken stemmen alvast hoopvol:

• De recente uitspraak in de zaak rond Metissenkinderen, die gelijkenissen vertoont met cases van illegale adoptie. In 2021 stapten vijf vrouwen naar de Brusselse rechtbank van eerste aanleg met een vraag tot een schadevergoeding voor het leed dat hen als kind werd aangedaan in koloniaal Congo. Initieel wees de rechtbank hun vordering af, maar volgens het hof van beroep gaat het om een misdaad tegen de mensheid. Daardoor is verjaring niet van toepassing. De Belgische staat betaalde de vijf vrouwen een schadevergoeding.
• De aanklacht van acht Zuid-Koreaans geadopteerden tegen twee adoptiediensten en de Belgische staat voor wanpraktijken in hun adoptieprocedure en voor nalatigheid en medeplichtigheid. Op uitspraken is het nog wachten, maar deze rechtszaak is alvast de eerste in zijn soort in België.

Herstellende rechtvaardigheid

Herstellende rechtvaardigheid richt zich op de huidige behoeften en belangen van slachtoffers. De Verenigde Naties delen deze rechtvaardigheid op in 5 categorieën: restitutie, genoegdoening, compensatie, rehabilitatie, en garanties tegen herhaling.

Restitutie

Restitutie verwijst naar maatregelen die, voor zover dat mogelijk is, slachtoffers terugbrengen naar de situatie voordat de mensenrechtenschendingen plaatsvonden. Dit omvat het “herstel van vrijheid, identiteit, gezinsleven en burgerschap, terugkeer naar de woonplaats, herstel van werk en terugkeer van eigendommen” (principe 19 VN Basisprincipes en richtlijnen).

Volgens onderzoekster Elvire Loibl (2021) zou een beleid voor herstelmaatregelen aspecten van de oorspronkelijke identiteit moeten herstellen, terwijl elementen van de adoptie identiteit behouden blijven wanneer dit in het beste belang van het kind of volgens de wensen van de volwassen geadopteerde is. Wat dit betreft zijn er in België al wel enkele stappen gezet.

• In 2024 is de procedure voor naamsverandering versoepeld voor slachtoffers van illegale adoptie (art 370/4 Burgerlijk Wetboek). Slachtoffers kunnen hun naam nu gemakkelijker en kosteloos veranderen.
• Ook is toen vastgelegd dat slachtoffers hun Belgische nationaliteit kunnen behouden na een herziening of herroeping (art 334quater Burgerlijk Wetboek). 
• Of slachtoffers dubbele nationaliteit kunnen verwerven hangt af van het nationaliteitsrecht van het land van herkomst. België heeft hierop, behalve op diplomatiek niveau, geen invloed.

Desondanks is er in Vlaanderen ruimte voor vooruitgang.

• Zo gaan meerdere stemmen op voor het oprichten van een laagdrempelig, toegankelijk meldpunt dat kan ondersteunen bij het rechtzetten van juridisch-administratieve fouten (vb. Parlementaire hoorzitting 10/12/2024; expertenpanel interlandelijke adoptie).
• Ook wordt erop gewezen dat herziening van de adoptie in geval van ontvoering, verkoop of handel in kinderen (art 351 Burgerlijk Wetboek) een te ingrijpende maatregel is. Deze aanpak maakt de adoptie ongedaan en zou daarmee afbreuk doen aan de betekenisvolle rol die adoptiefamilies - vaak te goeder trouw - zijn gaan vervullen in het leven van de geadopteerde (Parlementaire hoorzitting 10/12/2024).

Genoegdoening

Genoegdoening omvat maatregelen die gericht zijn op het bieden van symbolisch herstel (principe 22 VN basisprincipes en richtlijnen).

Belangrijk hierbij is de publieke erkenning van en excuses voor de onrechtmatige praktijken. Op 8 mei 2024 erkende premier De Croo namens de federale regering dat er illegale adopties in België plaatsvonden tussen 1950 en vandaag (tijdstip 2:02:16 “Verklaring van de regering over illegale adopties”). Daarin betuigde hij eer aan de strijd en doorzetting van slachtoffers. Officiële excuses vanuit de Belgische Staat kwamen er nog niet. Ook op Vlaams niveau is er tot nu toe nog geen erkenning geboden, en kwamen er dus nog geen excuses.

Waarheidscommissies zijn een ander onmisbaar onderdeel van genoegdoening. Deze zijn tijdelijke, niet-gerechtelijke onderzoeksorganen die met de officiële steun van een staat zijn opgericht om de feiten, oorzaken en gevolgen van mensenrechtenschendingen en misbruiken te onderzoeken. Ze bieden enige verantwoording voor het verleden en zijn van bijzonder belang in gevallen waarbij vervolgingen onmogelijk zijn (Loibl, 2021). De eindrapporten van waarheidscommissies bevatten bovendien vaak specifieke aanbevelingen voor maatregelen.

In Vlaanderen werden er sinds 2015 enkele onderzoeken op poten gezet. Drie ervan werden door toenmalig Vlaams minister van Welzijn Jo Vandeurzen (CD&V) in het leven geroepen.

• De eerste werd opgericht in 2015 om onderzoek te doen naar en beleidsaanbevelingen te formuleren over gedwongen adopties in het verleden, zoals was aangekaart door verschillende geboortemoeders van de vereniging “Mater Matuta”. Het rapport lees je hier.
• De tweede moest in 2019 twaalf individuele Ethiopische adopties onder de loep nemen in de periode 1997-2015. De uitkomst bevestigde het vermoeden dat de inhoud van sommige Ethiopische dossiers niet strookt met de werkelijkheid.
• In datzelfde jaar werd vanuit de Vlaamse overheid een onafhankelijk expertenpanel opgericht om onderzoek te verrichten naar onrechtmatigheden bij interlandelijke adopties in het verleden en aanbevelingen te formuleren voor toekomstig beleid. Initieel waren er bij dit onderzoek geen geadopteerden betrokken. Pas nadat 23 geadopteerden dit gemis aankaartten in een open brief, werden twee geadopteerde experts aan het panel toegevoegd. De rapporten lees je hier.

Sinds november 2023 kunnen geboorteouders, geadopteerden en/of adoptieouders bovendien bij het Vlaams Centrum voor Adoptie (VCA) melding maken van (vermoedens van) fouten in hun adoptie- of afstandsprocedure. Meldingen kunnen betrekking hebben op binnenlandse en interlandelijke adopties, zowel voor als na de inwerkingtreding van het Haags Adoptieverdrag in België in 2005. Dit gaat, voor wie wil, gepaard met bijkomend onderzoek naar fouten in zijn/haar/hun procedure. Wat betreft dat laatste is VCA momenteel via een onafhankelijke screeningsorganisatie (International Social Services) bezig lokale zoekinstanties te selecteren die betrouwbaar en geschikt zijn om mee samen te werken.

Ten slotte wordt er al langer geopperd om een onafhankelijk sociaalhistorisch onderzoek in te stellen dat niet stopt aan de taalgrens en verder bouwt op de expertise van slachtoffers zelf (vb. parlementaire hoorzitting 10/10/24). Voor slachtoffers die met lege handen terugkeren na individueel onderzoek biedt zo’n onderzoek mogelijk een vorm van heling en erkenning. Het huidige federaal regeerakkoord (p. 196) bevestigde dat er deze legislatuur een historisch onderzoek naar illegale interlandelijke adopties in de periode 1960-2005 wordt opgestart. De publicatie van dat onderzoeksrapport zou, zoals voorgesteld in punt 4 van de resolutie van De Maegd, gepaard kunnen gaan met het bieden van officiële excuses in naam van België.

Kortom, erkenningen en waarheidscommissies zijn waardevol en kunnen bijdragen aan het helingsproces van slachtoffers. Maar willen ze geen holle woorden en loze beloften blijven, zo stelt Elvire Loibl, dan moeten ze steeds worden gecombineerd met materiële vormen van genoegdoening  (zie ook Smolin & Loibl, 2024, p. 216).

Compensatie en rehabilitatie

Eén materiële vorm is het bieden van compensatie voor “alle economisch in te schatten schade, indien passend en in verhouding tot de ernst van de schending en de omstandigheden van elke zaak” (principe 20 VN basisprincipes en richtlijnen). Dit gaat volgens Loibl zowel om compensatie voor de mensenrechtenschendingen zelf, als (of op zijn minst) voor de kosten die slachtoffers hebben gemaakt als gevolg van de geleden schade, waaronder zoek- en herenigingskosten.

Loibl stelt in dit opzicht de oprichting van een herstelfonds voor (Loibl 2021, p. 487), waaraan de staat, net als de instanties die betrokken waren bij wanpraktijken, financiële bijdragen levert. Dit fonds zou bijvoorbeeld de kosten (gedeeltelijk) kunnen dekken van slachtoffers in het kader van:

• Visums
• DNA-kits
• Terugreizen, zoektochten of andere reculturatie- of identiteitsherstellende activiteiten
• Medische ingrepen als gevolg van fouten, onzorgvuldigheden of gaten in adoptiedossiers
• Preventieve medische onderzoeken en tests op genetische aandoeningen
• Verplaatsingskosten, bijvoorbeeld voor meldingsgesprekken en dossierinzages
• Gespecialiseerde psychosociale hulp
• Het aanvragen van een geboorteakte voor wie geen geboorteakte kan voorleggen en in de onmogelijkheid verkeert om deze te verkrijgen
• Cultuursensitieve bemiddelingstrajecten voor familiereünies (dit wordt specifiek voorgesteld door geadopteerden in de parlementaire hoorzitting 10/12/24) 

Verder wordt er vanuit meerdere hoeken gepleit voor een betere toegang tot en bescherming van adoptiedossiers (parlementaire hoorzitting 10/12/24; resolutie van De Maegdt Verzoek 2.2.9; Expertenpanel inzake Interlandelijke adoptie: Eindrapport 2021, p. 36). Deze dossiers zouden moeten worden gecentraliseerd en opgeslagen in een gedeeld (digitaal) archief, waarin alle documenten van zowel herkomst- als aankomstland geraadpleegd kunnen worden. Om dit te vergemakkelijken moet er over de taalgrens heen gewerkt kunnen worden. Het moet mogelijk zijn dat een Nederlandstalig dossier die in Wallonië is beland overgeheveld wordt naar Vlaanderen.

Garantie van non-herhaling

Ten slotte moeten er maatregelen komen die de herhaling van mensenrechtenschendingen voorkomen (principe 23 VN basisprincipes en richtlijnen). Deze vormen een essentieel onderdeel van overgangsrechtvaardigheid, omdat ze door beleids- en institutionele hervormingen een breder sociaal effect creëren. Het heeft weinig zin om historische misstanden te onderzoeken en publiekelijk te erkennen als de structuren die toekomstige misbruiken mogelijk maken intact blijven.

Adoptie is en blijft fraudegevoelig. Velen vragen zich terecht af: “is dit een beleid waar we op willen inzetten?” (vb. Parlementaire hoorzitting 10/12/2024). Zeker wat betreft interlandelijke adopties is een adoptiestop volgens velen de enige garantie tegen non-herhaling. Anderzijds, zo stelt het juridisch deelrapport van het expertenpanel (2021, p. 17), zouden adopties zonder kader “ondergronds” in de illegaliteit kunnen plaatsvinden met alweer risico’s op wanpraktijken en kinderhandel. Het rapport stelt: “Minstens zou het noodzakelijk zijn om rekening te blijven houden met bepaalde adopties, in het bijzonder intrafamiliale adopties en adopties waarbij reeds familieleven tot stand is gekomen. Dit niet erkennen zou immers in strijd zijn met artikel 8 EVRM (respect voor familie- en gezinsleven)”.

Sinds de publicatie van het eindrapport van het expertenpanel interlandelijke adoptie in september 2021, waarin werd aanbevolen om het huidige adoptiesysteem grondig te hervormen, is het adoptielandschap in volle verandering. Alle herkomstlanden werden opnieuw gescreend via onafhankelijke screeningsorganisaties (International Social Services, Child Identity Protection en UNICEF) en inmiddels werd de samenwerking stopgezet met vijf zendende landen stopgezet. Bovendien besloot de Vlaamse regering op 15 december 2023 om voorlopig geen interlandelijke adoptiedienst te erkennen. Het gevolg is een adoptiepauze: er worden voorlopig geen nieuwe adoptiedossiers opgestart, enkel de lopende dossiers worden verder opgevolgd.

Binnenlandse en intrafamiliale adopties vinden wel nog plaats in Vlaanderen. Ook hierbij is waakzaamheid geboden en moet er nauwgezet volgens de principes van het Haags Adoptieverdrag worden gewerkt. De “Toolkit for Preventing and Addressing Illicit Practices in Intercountry Adoption” kan hierbij voor autoriteiten zoals VCA en adoptiediensten een hulpmiddel vormen.  Deze toolkit, die bedoeld is voor interlandelijke adopties, maar ook voor binnenlandse adopties kan gebruikt worden, biedt concrete instrumenten voor het opmerken van onrechtmatigheden en illegale praktijken in een adoptie. Deze moet met andere woorden helpen om ten alle koste te voorkomen dat dezelfde fouten opnieuw worden gemaakt en moet het plaatsvinden van wanpraktijken op elk niveau uitsluiten.

Bronnen

https://media.dekamer.be/meeting/56-017611-U0215

Loibl, E. (2019). The transnational illegal adoption market: A criminological study of the German and Dutch intercountry adoption systems.

Loibl, E. C. (2021). The aftermath of transnational illegal adoptions: Redressing human rights violations in the intercountry adoption system with instruments of transitional justice. Childhood, 28(4), 477-491.

Smolin, D. M., & Loibl, E. (2024). Facing the Past: Policies and Good Practices for Responses to Illegal Intercountry Adoptions.

Smolin, D. M. (2006). Child laundering: How the intercountry adoption system legitimizes and incentivizes the practices of buying, trafficking, kidnaping, and stealing children. Wayne L. Rev., 52, 113.

https://www.opgroeien.be/sites/default/files/documenten/expertenpanel-interlandelijke-adoptie-juridisch-deelrapport.pdf

Tekst: Lise Dheedene

Gepost in: Actueel